Έργα και Ημέρες της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ

[Της Δέσποινας Καποδίστρια.

Αναδημοσίευση από την Ιστορία Εικονογραφημένη, τχ. 475, Ιανουάριος 2008, σελ. 90-93.]

Συμπληρώθηκαν ήδη 20 χρόνια από τον θάνατο της Γαλλοελβετίδας μυθιστοριογράφου Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (Marguerite Yourcenar) που υπήρξε μία από της δημοφιλέστερες πεζογράφους του 20ου αιώνα, έχοντας ένα ευρύ κι απαιτητικό αναγνωστικό κοινό παγκοσμίως, και η πρώτη γυναίκα μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας.

Η ζωή και τα πρώτα της λογοτεχνικά βήματα
Η Μαργκερίτ ντε Κραιγιανκούρ γεννήθηκε στις 8 Ιουνίου 1903 στις Βρυξέλες. Η Βελγίδα μητέρα της πέθανε κατά τη γέννησή της κι έτσι η Μαργκερίτ μεγάλωσε με νταντάδες και γκουβερνάντες στον επιβλητικό πύργο της οικογένειάς της στη Βόρεια Γαλλία. O πατέρας της, ο Γάλλος Μισέλ ντε Κραιγιανκούρ ήταν συνήθως απών, καθώς τον κρατούσε απασχολημένο η διπλωματική του καριέρα. Φρόντισε, όμως, ώστε η κόρη του να λάβει άριστη κατ’ οίκον μόρφωση, με έμφαση στα Αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά, γλώσσες τις οποίες η Μαργκερίτ έμαθε άπταιστα.
Σε ηλικία μόλις δεκαέξι ετών η έφηβη Μαργκερίτ θέλησε να εκδόσει το πρώτο της ποιητικό βιβλίο, μια έμμετρη αναφορά στο μύθο του Ικάρου, υπό τον τίτλο Ο κήπος των χιμαιρών (1919). Για να υπογράψει το βιβλίο της αποφασίζει να αλλάξει το όνομά της: έγραψε σε χαρτάκια όλα τα γράμματα του επιθέτου της (Creyancour) κι αφού τα ανακάτεψε, σχημάτισε με κλήρωση το ψευδώνυμό με το οποίο έγινε ευρέως γνωστή (Yourcenar). Αντιθέτως, το μικρό της όνομα προτίμησε να το κρατήσει: «Είναι ένα όνομα που μου αρέσει», έλεγε, «γιατί δεν ανήκει σε καμία εποχή ούτε σε καμία κοινωνική τάξη. Υπήρξε το όνομα μιας βασίλισσας και μπορεί να είναι το όνομα μιας χωρικής»[1]. Το 1929 επανέρχεται στα γαλλικά γράμματα με τη νουβέλα Αλέξης ή η συγγραφή του μάταιου αγώνα και ακολουθούν Η νέα Ευριδίκη (νουβέλα, 1931), Ο θάνατος οδηγεί τα υποζύγια (νουβέλα, 1934), Ο οβολός του ονείρου (μυθιστόρημα, 1934), Τα Διηγήματα της Ανατολής (νουβέλες, 1937) και Χαριστική βολή (μυθιστόρημα, 1939).

Η εδραίωσή της στον χώρο των Γραμμάτων
Το 1949 εγκαθίσταται μόνιμα στο νησί Μάουντ Ντέζερτ στην πολιτεία Μέιν των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά συνεχίζει να ταξιδεύει σε όλον τον κόσμο. Στο Μάουντ Ντέζερτ, η Γιουρσενάρ θα γράψει το μεγαλύτερο μέρος του έργου που την έκανε παγκόσμια γνωστή, όπως, για παράδειγμα, τα κορυφαία μυθιστορήματά της Αδριανού Απομνημονεύματα (1951) και Έργο στα τυφλά (1968, στα ελληνικά κυκλοφόρησε με τον τίτλο Άβυσσος). Τους ήρωες αυτών των μυθιστορημάτων, τον Αδριανό και τον Ζήνωνα, τους επεξεργαζόταν ήδη από την ηλικία των είκοσι ετών. Με κύριο ήρωα τον Αδριανό, που δεν είναι άλλος από τον Αυτοκράτορα Αδριανό, η Γιουρσενάρ καταφέρνει στα Απομνημονεύματα να συνδέσει την μυθιστορηματική δράση με τις μεταφυσικές σκέψεις και την ιστορική πραγματικότητα. Ο Ζήνωνας του Έργου στα τυφλά είναι ο φιλόσοφος, αλχημιστής και γιατρός που κατά τον 16ο αιώνα αγωνίστηκε ενάντια στον σκοταδισμό, υποστηρίζοντας τις νέες ιδέες και τη γνώση.
Στη συνέχεια, η Γιουρσενάρ βρίσκει πηγή έμπνευσης στην ιστορία της δικής της οικογένειας κι έτσι γράφει την αυτοβιογραφική τριλογία Ο Λαβύρινθος του κόσμου, αποτελούμενη από τα βιβλία Ευλαβικές Αναμνήσεις (1974), Αρχεία του Βορρά (1977) και Τι; Η αιωνιότητα (1988, μετά θάνατον). Στο πρώτο ασχολείται με την οικογενειακή ιστορία της μητέρας της, στο δεύτερο με την ιστορία της οικογένειας του πατέρα της και τέλος, στο τρίτο βιβλίο, το οποίο δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει πριν πεθάνει, περιγράφει τη ζωή της στο αυστηρό περιβάλλον του οικογενειακού πύργου και το εγχείρημα της κατ’ οίκον μόρφωσής της. Κυρίως, όμως, σκιαγραφεί την προσωπικότητα του πατέρα της και την σχέση πατέρα – κόρης γράφοντας για παράδειγμα: «Ο Μισέλ, για να ξεγελάσει τη νοσταλγία του για τη Ριβιέρα και τα καζίνο της, είχε αποφασίσει να περάσει μερικές μέρες στο Ενγκιέν, για να ξαναβρεθεί στο πράσινο, το πράσινο των δέντρων και το πράσινο της τσόχας»[2] κι ακόμα, «Δεν ξέρω αν αγαπούσα ή όχι εκείνο τον ψηλό κύριο, που ήταν στοργικός χωρίς χαϊδολογήματα, που δεν μου απηύθυνε ποτέ εκδηλώσεις αγάπης και μερικές φορές μου έστελνε ένα καλοσυνάτο χαμόγελο»[3].
Στο έργο της Γιουρσενάρ συγκαταλέγονται, ακόμα, θεατρικά έργα, τα οποία ταξινομούνται σε Θέατρο Ι (Τα του Καίσαρος τω Καίσαρι, Η μικρή σειρήνα και Διάλογος στο τέλμα) και σε Θέατρο ΙΙ (Ηλέκτρα ή η αφαίρεση των προσωπείων, Το μυστήριο της Άλκηστης και Ποιος δεν έχει τον Μινώταυρό του;)

Η Γαλλική Ακαδημία και το τέλος
Το 1980 η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ εκλέγεται μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Η εκλογή της ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων, οι οποίες στηρίζονταν κατ’ αρχήν στην διάκριση, από πλευράς των συντηρητικών κύκλων, μεταξύ «ανδρικής» και «γυναικείας» λογοτεχνίας, και ύστερα στην προσωπική της ζωή, και κυρίως στην επί σαράντα χρόνια σχέση της με την Γκρέις Φρικ. Στις 22 Ιανουαρίου 1981, η Γιουρσενάρ γίνεται, τελικά, δεκτή στους κόλπους της Ακαδημίας και μένει στην ιστορία ως η πρώτη γυναίκα μέλος του ανώτατου αυτού πνευματικού Ιδρύματος.
Λίγα χρόνια αργότερα, στις 17 Δεκεμβρίου του 1987, η μεγάλη Γαλλοελβετίδα μυθιστοριογράφος πεθαίνει στο Μάουντ Ντέζερτ, αφήνοντας στους αναγνώστες της ένα σημαντικό λογοτεχνικό έργο, στο οποίο συνδυάζει, με την ευρηματική της γραφή, την λεπτότητα με τη διεισδυτικότητα, τον κοσμοπολίτικο αέρα με την ευρυμάθεια, και τις μεταφυσικές σκέψεις με το φιλοσοφικό στοχασμό. Ολόκληρο το προσωπικό της αρχείο, αποτελούμενο από πλήθος επιστολών, φωτογραφιών, αποκομμάτων και σημειώσεων, ταξινομήθηκε και δωρίθηκε από την ίδια στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, με τον όρο, όμως, να επεξεργαστεί μόνο όταν θα έχουν περάσει πενήντα χρόνια μετά το θάνατό της.

Γιουρσενάρ και Ελλάδα
Η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ υπήρξε σπουδαία ελληνίστρια. Η άριστη γνώση της ελληνικής γλώσσας και η αγάπη της για την ελληνική λογοτεχνία, την ώθησαν να μεταφράσει στα γαλλικά, σε συνεργασία με τον Κ. Θ. Δημαρά, ποιήματα του Καβάφη, τα οποία και παρουσίασε στην έκδοση Κριτική παρουσίαση του Κωνσταντίνου Καβάφη (1958). Η Ελλάδα ήταν πάντοτε ένας από τους αγαπημένους προορισμούς της και συνήθιζε να την επισκέπτεται κυρίως την περίοδο 1932-1939, χρόνια κατά τα οποία είχε συνδεθεί με τον Ανδρέα Εμπειρίκο, στον οποίο κι αφιέρωσε τα Διηγήματα της Ανατολής. Στα Διηγήματα της Ανατολής, εξάλλου, η Γιουρσενάρ πραγματεύεται στις τρεις από τις δέκα νουβέλες του βιβλίου ελληνικά θέματα: «Ο άνθρωπος που αγάπησε τις Νεράιδες», «Παναγία η Χελιδονού» και «Αφροδίσια η χήρα». Το 2003, έτος κατά το οποίο η Γαλλία γιόρτασε τα 100 χρόνια από την γέννηση της Γιουρσενάρ, η Ελλάδα συμμετείχε στους εορτασμούς με ημερίδα για τη ζωή και το έργο της μεγάλης συγγραφέως, οργανωμένη από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ενώ το 2000 πραγματοποιήθηκε το συνέδριο «Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, συγγραφέας του 19ου αιώνα;», οργανωμένο από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στη χώρα μας κυκλοφορούν εκτός από τα ήδη αναφερθέντα έργα της και τα: Η Σμίλη του χρόνου, Με ανοιχτά τα μάτια, Anna Soror, Γράμματα σε φίλους κι όχι μόνο, Το στεφάνι και η λύρα, Με την επιφύλαξη της εξακρίβωσης, Μισίμα, Σαν το νερό που κυλάει και Φωτιές.

Σημειώσεις
[1] [Ανωνύμου], «Μαργκερίτ Γιουρσενάρ», Οι πρωταγωνιστές του 20ού αιώνα, Το Βήμα/Ιστορία, 2002, σ. 14.
[2] Yourcenar Marguerite, Quoi? L’Éternité, éd. Gallimard (éd. posthume), 1988, (Η μετάφραση του αποσπάσματος είναι δική μας).
[3] [Ανωνύμου], «Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (1903-1987). Μια κοσμοπολίτισσα που λάτρεψε την Ελλάδα», 100 Σημαντικές γυναίκες του 20ού αιώνα, εκδ. Marie Claire, 2000, σ. 25.