Γράμματα ζακυνθινών εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων στον Ντίνο Κονόμο

[Της Δέσποινας Καποδίστρια. Αναδημοσίευση από τον Τιμητικό Τόμο Φιόρα Τιμής για τον Μητροπολίτη Ζακύνθου Χρυσόστομο Β' Συνετό, Ζάκυνθος 2009, σ. 373-380.]

«... Η ιστορία Σού οφείλει πολλά και ο κατοπινός
μελετητής […] πρέπει να Σε ευγνωμονή…»
Ο Μητροπολίτης Ιερισσού Παύλος, προς τον Ντ. Κονόμο

Σε μια προσπάθεια συμβολής στη διεξοδική έρευνα για τη συμπλήρωση, μελέτη και αξιολόγηση της ζακυνθινολογικής Επιστολογραφίας, δημοσιεύουμε στην παρούσα εργασία τέσσερα άγνωστα γράμματα ζακυνθινών εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων προς τον ακαταπόνητο Ζακύνθιο μελετητή Ντίνο Κονόμο.
O Ντίνος Κονόμος[1] γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1918 και πέθανε στην Αθήνα το 1990. Κατά την διάρκεια της ζωής του αφιερώθηκε στην, ζακυνθινολογικού κυρίως ενδιαφέροντος, ιστορική, φιλολογική και λαογραφική έρευνα. Εκτός από τις πολυάριθμες μελέτες του, αποκορύφωμα του φιλοπνευματικού του ζήλου, αποτελεί αναμφίβολα η ίδρυση και η τακτή έκδοση του έγκριτου περιοδικού Επτανησιακά Φύλλα.

Οι επιστολές[2] που στάλθηκαν στον Ντίνο Κονόμο και παρουσιάζονται εδώ συντάχθηκαν από τον Μητροπολίτη Αργολίδος Χρυσόστομο Β΄, τον Μητροπολίτη Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αρδαμερίου Παύλο, τον Καθηγούμενο της Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου Ζακύνθου Δανιήλ Γιγάντε και τον θεολόγο – γυμνασιάρχη Σπύρο Αβούρη.

Ο Μητροπολίτης Αργολίδος Χρυσόστομος Β΄[3] , κατά κόσμον Νικόλαος Δεληγιαννόπουλος, γεννήθηκε το 1916 στη Ζάκυνθο και πέθανε το 1985 στην Αθήνα. Διετέλεσε ιεροκήρυκας της Μητρόπολης Τριφυλίας και Ολυμπίας και της Μητρόπολης Αργολίδος, στρατιωτικός ιερέας με τον βαθμό του Υπολοχαγού κατά την διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, έχοντας τιμηθεί με τον Πολεμικό Σταυρό Γ΄ Τάξεως, και Μητροπολίτης στην Μητρόπολη Αργολίδος από το 1965 έως τον θάνατό του. Διακρίθηκε για το πνευματικό, θεολογικό και φιλανθρωπικό του έργο, ενώ στο συγγραφικό έργο του συγκαταλέγονται μελέτες, όπως: Η Εκκλησία του Άργους και της Ναυπλίας (δύο τεύχη), Αγιολογικαί μελέται και ασματική Ακολουθία Αγίου Λεωνίδου και Βίοι των εν Αργολίδι Αγίων[4] .

Ο Μητροπολίτης Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αρδαμερίου Παύλος, κατά κόσμον Παναγιώτης Σοφός, γεννήθηκε το 1910 στη Ζάκυνθο και πέθανε το 1995 στην Αθήνα. Διετέλεσε ιεροκήρυκας των Μητροπόλεων Ζακύνθου και Κεφαλληνίας, Μητροπολίτης Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αρδαμερίου από το 1960 έως το 1980, οπότε και εξέπεσε του θρόνου του, καθώς και Τοποτηρητής της Μητρόπολης Ζακύνθου κατά την περίοδο 1976-1977. Μετά τον θάνατό του και σύμφωνα με επιθυμία του, τα υπάρχοντά του διατέθηκαν για την ίδρυση του «Ιδρύματος Μητροπολίτου Παύλου Σοφού» το οποίο λειτουργεί ύστερα από Προεδρικό Διάταγμα του 2000 και χορηγεί υποτροφίες σε Ζακυνθινούς φοιτητές Εκκλησιαστικών ή Θεολογικών Σχολών[5] .

Ο Αρχιμανδρίτης και Καθηγούμενος της Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου Ζακύνθου[6] Δανιήλ Γιγάντες (κατά κόσμον Διονύσιος) γεννήθηκε στις 3 Οκτωβρίου 1892 στο χωριό Μαχαιράδο της Ζακύνθου. Προσήλθε στη Μονή Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου την 1η Οκτωβρίου 1912, εκάρη μοναχός στις 11 Νοεμβρίου 1917 και χειροτονήθηκε Διάκονος στις 20 Νοεμβρίου του ίδιου έτους. Το 1925, χειροτονήθηκε Πρεσβύτερος, ενώ το 1942, χειροτονήθηκε Αρχιμανδρίτης. Απεβίωσε στις 13 Δεκεμβρίου 1980[7] . Υπηρέτησε το μοναστήρι του με τέτοιο ζήλο κι αφοσίωση ώστε κάποιοι σύγχρονοί του να μαρτυρούν ότι «στη Ζάκυνθο έχουμε δύο αγίους, τον πολιούχο Άγιο Διονύσιο και τον ηγούμενό μας»[8] .

Ο Σπύρος Αβούρης[9] γεννήθηκε το 1904[10] και πέθανε την 1η Απριλίου 1978. Σπούδασε στην Θεολογική Σχολή Αθηνών, στο Ωδείο Αθηνών, καθώς και στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης. Δίδαξε σε γυμνάσια ως θεολόγος από το 1927 έως το 1967[11] , ενώ διετέλεσε γυμνασιάρχης, ιεροκήρυκας, ψάλτης και πρόεδρος της Ένωσης Ζακυνθίων Αθηνών – Πειραιά[12] . Εκπόνησε φιλολογικές, λαογραφικές κι ιστορικές μελέτες, συνεργαζόμενος με τα σημαντικότερα έντυπα του καιρού του στη Ζάκυνθο και στις Κυκλάδες όπου εργάστηκε. Συνεργάστηκε ακόμα με τις εγκυρότερες εγκυκλοπαίδειες τις εποχής του, γράφοντας λήμματα για τη Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια του Χριστιανισμού, την Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τη Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (Χάρη Πάτση) και τη Λαϊκή Εγκυκλοπαίδεια. Στο συγγραφικό του έργο συμπεριλαμβάνονται μελέτες όπως: Η Εκκλησία της Επτανήσου επί Αγγλοκρατίας (Αθήναι, 1964), Χριστιανική Ηθική (Διδακτικό βιβλίο Η΄ Τάξης), Τα Εκκλησιαστικά της Επτανήσου (1815-1867) (Αθήναι, 1965), Σύντομος Ιστορία της Εκκλησίας των Ιονίων Νήσων (Αθήναι, 1966), Η Σύρος στη Νεοελληνική Λογοτεχνία (Αθήναι, 1966) και Ηθικά Μελετήματα (Αθήναι, 1969). Για την προσφορά του, το 1960, του απονεμήθηκε Τιμητικό Δίπλωμα από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Βενέδικτο Α΄.

Οι τέσσερις επιστολές παρουσιάζουν ιστορικό και γραμματειακό ενδιαφέρον καθώς το περιεχόμενό τους μας αποκαλύπτει τις σχέσεις μεταξύ αποστολέων και παραλήπτη και σχετίζεται με θέματα ζακυνθινής βιβλιογραφίας.
Τα άγνωστα, μέχρι τώρα, επιστολικά κείμενα παρουσιάζονται στη συνέχεια σχολιασμένα, έχοντας τηρηθεί η χρονολογική τους σειρά και η ορθογραφία των συντακτών τους.


ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ

Α. Το γράμμα του Σπύρου Αβούρη

Τήνος 17-9-62

Φίλτατε Ντίνο,
Δεν βρήκα ευκαιρία να σου γράψω από Αθήνα, γιατί γυρίζοντας από τη Ζάκυνθο, βρήκα μετάθεση για Τήνο, εις την οποίαν και βρίσκομαι από τας αρχάς του μηνός.
Διάβασα με απληστία τους «Ζακυνθινούς σατιρικούς»[13] . Μου άρεσαν πολύ οι κριτικές βιογραφίες και τα σημειώματα. Αρκετά καλή και η επιλογή από τα έργα τους. Έδωσα σχετικό σημείωμα στο περιοδικό της Ενώσεως Ελλ[ήνων] Θεολόγων[14] . Αλλά, φαίνεται, ότι δεν εκυκλοφόρησεν ακόμη[15] .
Προ ολίγων ημερών έμαθα, ότι εκυκλοφόρησες μία ιστορική εργασία σου, την Ιστορία της κατοχής στη Ζάκυνθο[16] .
Δεν έχω καμμιά αξίωση να μου το στείλεις. Μπορούμε όμως να το αγοράση το Σχολ[ικόν] Ταμείον του Γυμνασίου μας. Γι’ αυτό στείλε ένα αντίτυπο, αν σου είναι δυνατόν ή και δύο, με σχετικήν απόδειξη και τα χρήματα θα σου σταλούν άμα τη λήψει του βιβλίου.
Στον κ. ....[17] τους χαιρετισμούς μου, το ίδιο και στον αγαπητό μου πατέρα σου[18] .
Από τη γυναίκα μου έχεις τα δέοντα.
Συγχαίροντάς σε και ευχαριστώντας για την αποστολή του βιβλίου // μένω μ’ αγάπη

[Υπογραφή]
Σπυρ. Αβούρης
Γυμνασιάρχης

Από τον κ. Μαυρίδη[19] πήρα πίσω την «καμπανολογία»[20] . Ζητούσε λεπτά για… τη δημοσίευση. Δεν του έκαμα το χατίρι[21] .



Β. Το γράμμα του Μητροπολίτη Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αρδαμερίου Παύλου


+ Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ
ΙΕΡΙΣΣΟΥ, ΑΓ. ΟΡΟΥΣ & ΑΡΔΑΜΕΡΙΟΥ
ΠΑΥΛΟΣ
Σέρραι 1/4/1965

Αγαπητέ Ντίνο,
Με πολλήν προσοχήν διάβασα το αριστουργηματικόν έργον Σου «Ναοί και μονές στην Ζάκυνθο»[22] και ως Ζακυνθινός Σε συγχαίρω με όλην μου την καρδιά.
Δώρον πολύτιμον δια την Ζάκυνθον και για κάθε Ζακυνθινό, διότι άφησες ζωντανά στην Ιστορία, όχι μόνον την προέλευσιν και τον σκοπόν που εκτίσθησαν οι ανεκτιμήτου αξίας Ναοί και Μοναί της ωραίας Ζακύνθου, αλλά απετύπωσες τα ανεκτίμητα αυτά κειμήλια που οι φλόγες απετέφρωσαν και εξηφάνησαν για πάντα.
Η ιστορία Σου οφείλει πολλά και ο κατοπινός μελετητής, είτε Ζακυνθινός είναι αυτός είτε ξένος, πρέπει να Σε ευγνωμονή, διότι δεν ελογάριασες κόπους, θυσίες και στερήσεις, προκειμένου να παρουσιάσης την αρτίαν κατά πάντα αυτήν εργασίαν.
Ταπεινός εγώ Ιεράρχης, ο ελάχιστος των Ζακυνθινών Ιεραρχών, εκφράζω την ευγνωμοσύνην μου διότι έμαθα και εγνώρισα πολλά που αγνοούσα για τους ωραίους Ναούς και τις Μονές της φιλτάτης Ζακύνθου μας.
Σου εύχομαι δε διαπύρος υγείαν, χαράν και δύναμιν, δια να συνεχίσης το ωραίον έργον Σου, φέροντας εις το φως της δημοσιότητος και άλλες πολίτιμες ιστορικές αλήθειες δια την Ζάκυνθόν μας που τις αγνοούμεν και ημείς οι ντώπιοι και οι ξένοι.-
Διάπυρος ευχέτης προς Κύριον
+ Ο Ιερισσ[ού] Αγ. Όρ[ους] και Αρδ[αμερί]ου Παύλος



Γ. Το γράμμα του Ηγουμένου Δανιήλ Γιγάντε[23]

+
ΙΕΡΑ ΚΟΙΝΟΒΙΑΚΗ ΜΟΝΗ
ΣΤΡΟΦΑΔΩΝ & ΑΓΙΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ
ΖΑΚΥΝΘΟΥ

Εν Ζακύνθω τη 24-2-1979

Αγαπητέ κύριε Κονόμε ελάβαμε τα αντίτυπα του έργου σας και σας ευχαριστούμεν θερμώς επιφυλασσόμενοι να σας γράψωμε στο μέλλον για την επανέκδοσιν του.
Παρακαλώ τον Άγιον Διονύσιον να σας έχη πάντα καλά για να επιτελήτε ένα τόσο ωραία έργο της συγγραφής.
Μετ’ ευχών και ευχαριστιών
ο Καθηγούμενος
Αρχ[ιμανδρίτης] Δ[ανιήλ] Γιγάντες



Δ. Το γράμμα του Μητροπολίτη Αργολίδος Χρυσοστόμου Β΄


+ Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΑΡΓΟΛΙΔΟΣ
ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ

Ναύπλιον 31-1-85
Αγαπητέ μου Ντίνο, χαίρε.
Έλαβα την ωραίαν και επιτυχή φωτογραφίαν, του θρόνου της παληάς (αλησμόνητης) εκκλησίας της Μητροπόλεως Ζακύνθου[24] και σ’ ευχαριστώ θερμώς δια την προσφοράν, που για μένα είναι πολύτιμη[25] .
Για το βιβλίο Σου για τον Τερτσέτη[26] έγραψα στον ίδιον τον Πρόεδρον της Βουλής[27] και ελπίζω να μου το στείλει.
Σου εύχομαι υγείαν, υγείαν, υγείαν εις έτη πολλά για να συνεχίσης το πολύτιμον δια την Ιστορίαν και δη της Ζακύνθου έργόν Σου και διατελώ

Με αδελφικήν αγάπην
+ Ο Αργολίδος Χρυσόστομος


ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Για τον Ντίνο Κονόμο, βλ. επιλεκτικά α) Διονύση Σέρρα, Ντίνος Κονόμος. Η μορφή του – Το έργο του. Κείμενα για την 50χρονη προσφορά του, Εκδόσεις Περίπλους, Αθήνα, 1986, β) Του ίδιου, Φύλλα τιμής για τον Ντίνο Κονόμο. Αφιέρωμα στη μνήμη του, Έκδοση Ένωσης Ζακυνθίων Αθήνας, Αθήνα, 1991, γ) Επτανησιακά Φύλλα, Αφιερωματικό τεύχος στον Ντίνο Κονόμο, 17(1995)4-54 και δ) Επτανησιακά Φύλλα, Αφιέρωμα στον Ντίνο Κονόμο για τα 10 χρόνια από το θάνατό του, 20(2000)723-968.
2. Οφείλονται ευχαριστίες στον φιλόλογο και εκδότη των Επτανησιακών Φύλλων κύριο Διονύση Σέρρα για την ευγενική παραχώρηση των επιστολών που δημοσιεύονται σ’ αυτή τη μελέτη.
3. Βλ. Λεωνίδα Χ. Ζώη, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, Εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, Αθήναι, 1963, τ. 1, 150.
4. Βλ. Πρωτοπρεσβύτερου Παναγιώτη Καποδίστρια, Ζακυνθινοί Επίσκοποι Στον Κόσμο, Ιερά Μητρόπολις Ζακύνθου, Ζάκυνθος 2004, σ. 162-169.
5. Βλ. ό.π., σ. 158-161.
6. Για την Ιερά Μονή Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου Ζακύνθου, βλ. Διονυσίου Ιω. Μούσουρα, Αι Μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου (Μελέτη φιλολογική και παλαιογραφική), (Διδακτορική Διατριβή), Έκδοση Ιεράς Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, Εν Αθήναις, 2003.
7. Στοιχεία από το Μοναχολόγιο της Ιεράς Κοινοβιακής και Αυτοκρατορικής Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου Ζακύνθου.
8. Βλ. Αρχιμανδρίτη Αλεξίου Ξένου, «Ιερατικές Μορφές Ζακυνθίων που κατεκόσμησαν τα ήθη και τα έθιμα», Ματιές και Μνήμες από την Ζάκυνθο, τχ. 26(2009)16-22.
9. Για τον Σπύρο Αβούρη βλ. α) Το συλλογικό τομίδιο Αφιέρωμα στη μνήμη Σπύρου Ν. Αβούρη Θεολόγου – Γυμνασιάρχου (1904-1978), Δημόσια Βιβλιοθήκη Ζακύνθου, Ζάκυνθος, 1980 και β) Διονύση Σέρρα, «Επιστολή του Σπύρου Αβούρη για τις Λυρικές Παραλλαγές του Νίκου Γρυπάρη», Επτανησιακά Φύλλα 26(2006)647.
10. Στο Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου του Λεωνίδα Χ. Ζώη, βλ. ό.π., σ. 18, αναφέρεται εσφαλμένα ως έτος γέννησης του Σπύρου Αβούρη το 1900.
11. Βλ. α) Ντίνου Κονόμου, «Σπύρος Αβούρης (1904-1978)», Εφημερίδα Πρόοδος της Ζακύνθου, Ζάκυνθος, 31.12.1979, σ.1 και β) Του ίδιου, «Σπύρος Αβούρης (1904-1978)» στο Αφιέρωμα στη μνήμη Σπύρου Ν. Αβούρη Θεολόγου – Γυμνασιάρχου (1904-1978), Δημόσια Βιβλιοθήκη Ζακύνθου, Ζάκυνθος, 1980, σ. 78-80.
12. Βλ. Μαρίας Καραμαλίκη – Κεφαλινού, «Μια εκκλησιαστική προσωπικότητα. Σπύρος Αβούρης. Ο θεολόγος, ο δάσκαλος, ο Ζακυνθινός, ο άνθρωπος», Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου «Άγιοι και εκκλησιαστικές προσωπικότητες στη Ζάκυνθο» (Ζάκυνθος, 6-9.11.1997), Αθήναι, 1(1999)443-446.
13. Πρόκειται για το βιβλίο του Ντίνου Κονόμου, Ζακυθινοί Σατιρογράφοι που κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1962, ως δεύτερο έργο της σειράς Ζακυθινή Βιβλιοθήκη.
14. Εννοείται το Δελτίο της «Πανελληνίου Ενώσεως Θεολόγων» που εκδίδεται από το 1957.
15. Σύμφωνα με την Απογραφή των δημοσιευμάτων του Σπύρου Αβούρη, δεν υπάρχει παρουσίαση του βιβλίου του Ντίνου Κονόμου Ζακυθινοί Σατιρογράφοι στο Δελτίο της «Πανελληνίου Ενώσεως Θεολόγων». Βλ. σχετικά, Γεωργίας Κόκλα – Παπαδάτου, «Αναγραφή Δημοσιευμάτων του Σπύρου Αβούρη (1927-1977)», στο Αφιέρωμα στη μνήμη Σπύρου Ν. Αβούρη Θεολόγου – Γυμνασιάρχου (1904-1978), Δημόσια Βιβλιοθήκη Ζακύνθου, Ζάκυνθος, 1980, σ.9-39.
16. Αναφορά στο έργο του Ντίνου Κονόμου, Η Επτάνησος κατά την Ιταλικήν Κατοχήν (1941-1943) που κυκλοφόρησε το 1962 στην Αθήνα.
17. Δυσανάγνωστο επίθετο.
18. Για τη σχέση του Ντίνου Κονόμου με τον πατέρα του, βλ. Ντίνου Κονόμου, Ο πατέρας μου κι εγώ, Αθήνα, 1973.
19. Εννοείται ο Φαναριώτης τυπογράφος κι εκδότης Αριστείδης Μαυρίδης (1903-1997), ιδρυτής των εκδόσεων Μαυρίδη (1929) που από το 1943 εκδίδουν την Φιλολογική Πρωτοχρονιά.
«Ο Αριστείδης Μαυρίδης αφιέρωσε τη ζωή του στην έκδοση της Φιλολογικής Πρωτοχρονιάς. Αυτή υπήρξε το πάθος κι ο έρωτας της ζωής του και γι’ αυτήν ανάλωσε κάθε ικμάδα του βίου του. “Η γυναίκα που αγάπησα πιο πολύ στη ζωή μου, είναι η Φιλολογική Πρωτοχρονιά” είπε κάποτε (στον Δ. Νικορέτζο).» [Ευγενίας Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 12.2.1998, σ. 28].
20. Πρόκειται για τη μελέτη του Σπύρου Αβούρη «Ζακυνθινή Καμπανολογία» που κυκλοφόρησε τελικά στην εφημερίδα Ταχυδρόμος Ζακύνθου, στα φύλλα 319-321, στις 12/16/18 Ιουνίου 1964.
21. Παρ’ όλα αυτά, το βιβλίο του Ντίνου Κονόμου, Ζακυθινοί Σατιρογράφοι τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Αριστοτέλη Μαυρίδη.
22. Αναφορά στη μελέτη του Ντίνου Κονόμου, Ναοί και Μονές στη Ζάκυνθο, Έκδοσις Ιονικής και Λαϊκής Τραπέζης Ελλάδος, Αθήναι, 1964. Για το έργο αυτό που κυκλοφόρησε εκτός εμπορίου, ο Ντίνος Κονόμος τιμήθηκε με το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών στις 25.5.1965.
23. Το χειρόγραφο αυτό γράμμα υπογράφεται από τον Ηγούμενο της Μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου αλλά γράφτηκε από τον τραπεζικό υπάλληλο Ιωάννη Μαρμαρά που την εποχή εκείνη εκτελούσε χρέη λογιστή της Μονής.
24. Πρόκειται για τον Ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων, ο οποίος είναι και ο σημερινός Μητροπολιτικός Ναός της Ζακύνθου. Γι’ αυτό τον Ναό, βλ. α) Αρχιεπισκόπου Ζακύνθου Διονυσίου Λάτα, Επίσημα Έγγραφα αφορώντα εις τον εν Ζακύνθω Ναόν της Μητροπόλεως και την αυτώ παρακειμένην γυναικείαν Μονήν, Εκ του Τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή, Εν Αθήναις, 1891 και β) Ντίνου Κονόμου, Εκκλησίες και Μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα, 1967, σ. 93 εξ. Εδώ διαβάζουμε τα εξής: «Από τους αξιομνημόνευτους καλλιτεχνικούς θησαυρούς της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου των Ξένων ήταν ο ξυλόγλυπτος αρχιερατικός θρόνος, έργο 14ου αιώνα […]». Επίσης, σε υποσημείωση ο Κονόμος γράφει ότι «ο μνημειώδης αυτός θρόνος ανήκε αρχικά στην εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στο χωριό Καλαμάκι».
25. Δεν μπορούμε να ξέρουμε γιατί ο Μητροπολίτης Αργολίδος χρειαζόταν την φωτογραφία του θρόνου του παλιού Μητροπολιτικού Ναού. Ωστόσο, μπορούμε να υποθέσουμε ότι είχε δεσμούς με τον συγκεκριμένο Ναό, αφού εκεί χειροτονήθηκε Διάκονος την 1.1.1938 και Πρεσβύτερος στις 28.4.1940 από τον Μητροπολίτη Ζακύνθου Χρυσόστομο Δημητρίου (1934-1957). Βλ. σχετικά, Πρωτοπρεσβύτερου Παναγιώτη Καποδίστρια, ό.π., σ. 162 εξ.
26. Πρόκειται για τη μελέτη του Ντίνου Κονόμου, Ο Γεώργιος Τερτσέτης και τα ευρισκόμενα έργα του. Το κορυφαίο αυτό έργο του Κονόμου, έκδοση της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1984. Πρόκειται για έναν μεγάλου μεγέθους πανόδετο τόμο, 920 σελίδων.
27. Εννοείται ο τότε Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων Γιάννης Αλευράς. Ο Ντίνος Κονόμος στον πρόλογο του έργου του Ο Γεώργιος Τερτσέτης και τα ευρισκόμενα έργα του, ευχαριστεί τον πρώην Πρόεδρο της Βουλής Δημήτριο Παπασπύρου ο οποίος του έδωσε την εντολή να επιμεληθεί την έκδοση και τον τότε Πρόεδρο Γιάννη Αλευρά «ο οποίος προχώρησε με κατανόηση κι ενθουσιασμό στην πραγματοποίηση της εθνικής αυτής έκδοσης.» (Ο Γεώργιος Τερτσέτης και τα ευρισκόμενα έργα του, Έκδοση Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα, 1984, σ. 46).

* Στη φωτογραφία: Ντίνος Κονόμος (1918-1990), Ξυλογραφία της Άριας Κομιανού (2000) που πρωτοδημοσιεύτηκε στο εξώφυλλο του αφιερωματικού τεύχους των Επτανησιακών Φύλλων για τα 10 χρόνια από το θάνατο του Ντίνου Κονόμου (τόμος 20, 2000).